معرفی کلانشهر اراک
وجه تسمیه نام اراک
در قرون اولیه اسلامی پس از تسلط بر حکومت ساسانیان تیسفون و دیگر بخشهایی از ایران که اطراف پایتخت ساسانی بودند یعنی نواحی بین دو رود دجله و فرات را عراق نام نهادند و در قرن دوم اسلامی هم ناحیه بین همدان، ری و اصفهان را عراق عجم می‌نامیدند. بعد از احداث شهر نام آن ابتدا قلعه نظامی، سلطان آباد و بعد شهرستان عراق که در سال ۱۳۱۶ شمسی که راه‌آهن سراسری شروع به کار نمود به اراک (عراق معرب اراک است) مبدل شد، اراک به معنی سرزمین هموار است.
جغرافیای اقلیمی
شهرستان اراک در جنوب غربی استان تهران و در فاصله ۲۸۸ کیلومتری آن قرار دارد و مرکز استان مرکزی محسوب می‌شود. این شهر از شمال به شهرستان ساوه، از شمال غربی به همدان و از غرب به شهرستان ملایر، خمین و الیگودرز و از شرق به محلات و از شمال شرقی به تفرش و آشتیان محدود می‌باشد. مساحت اراک ۷۱۷۸/۹۸ کیلومتر مربع و یا ۲۴/۴ درصد کل مساحت استان را شامل می‌شود.
شهر اراک روی مدار ۳۴ درجه و ۵ دقیقه و ۳۰ ثانیه در نیمکره شمالی از خط استوا قرار گرفته و روی نصف النهار ۴۹ درجه و ۴۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. از نظر طبیعی فلات فعلی اراک به وسعت ۵۴۰۰ کیلومتر مربع است که ۲۴۰۰ کیلومتر آن را جلگه مرتفع اراک و مابقی را ارتفاعات اطراف اراک تشکیل می‌دهد و کوهستان‌های این ناحیه نیز از دو رشته تشکیل شده است. رشته اصلی از شمال غربی به جنوب کشیده شده و سپس به شمال شرقی متوجه می‌گردد و رشته دوم به صورت دو رشته موازی از جنوب به سوی شمال امتداد یافته و در بعضی نقاط به حدی گسترده می‌شود که تعدادی از ارتفاعات آن از شمال غربی شهر می‌گذرد. آب و هوای اراک خصوصیات اقلیمی فلات مرکزی ایران را داراست. با زمستانهای سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشک کوههای اطراف اراک و دریاچه میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگیهای به آن بخشیده است. ابرها و جریانات غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در ارتفاعات مغرب منطقه به خصوص رشته زاگرس از دست می‌دهد یک جبهه هوای سرد که در زمستان هوای اراک را اشغال می‌کند و بر اثر ارتفاعات اطراف و شاید فشار زیادی که دریاچه میقان ایجاد می‌کند مدت زیادی میهمان این منطقه خواهد بود.
آب و هوای اراک متغیر است زمستان‌ها، اکثرا” طولانی و از ۴ تا ۶ ماه به درازا می‌کشد و بهار و پاییز فصول کوتاهی هستند، تابستان در تیر و مرداد ظاهر می‌شود. مدت روزهای یخبندان از ۶۵ تا ۱۲۰ روز در سال‌های مختلف متغیر است میزان بارندگی در سال‌های مختلف متفاوت است و بین ۲۳۰ تا ۶۳۸ میلی متر در سال می‌باشد متوسط بارندگی حدود ۳۰۰ میلی‌متر بوده است.
زبان
پیش از بنای شهر اراک، مردم این ناحیه به گویش‌های گوناگونی مانند تاتی در منطقه وفس سخن می‌گفتند. پس از بنای شهر اراک و مهاجرت مردم این مناطق به شهر، این گویش‌ها با یکدیگر درآمیختند و گویش ویژه‌ای به وجود آوردند، تا زمانی که با پیدایش رسانه‌های جمعی این گویش رو به زوال نهاد و هم اکنون اهالی اراک تا حدی بدون لهجه بوده و کتابی یا تهرانی سخن می‌گویند، ولی در روستاهای اطراف و خود شهر؛ زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجه قدیمی است.
دین و مذهب
جمعیت شهرستان اراک در حدود ۶۰۰،۰۰۰ نفر می‌باشد که اکثر مردم شهر مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. همچنین اقلیتی از پیرو آیین مسیحی و کلیمی نیز در شهر وجود دارد. ارامنه بخشی از اقلیت قومی و مذهبی شهر اراک را در برمی‌گیرند. ارامنه در طی یک سده گذشته از سرزمین‌های پیرامون اراک و همچنین جلفای اصفهان جهت کار در صنعت قالی‌بافی و دیگر صنایع و همچنین برای کار در کنسولگری انگلستان به عنوان حسابدار و منشی به اراک مهاجرت کرده‌اند. ارامنه بنیانگذار دومین مدرسه اراک به نام مدرسه شرف ارامنه و کلیسای مسروپ مقدس هستند. در سال ۱۳۸۹ جمعیت ارمنیان ۲۴۰ نفر ارمنی؛ در قالب ۶۰ خانواده در اراک بوده است.
یهودیان نیز بخشی از اقلیت مذهبی اراک را تا یک سده گذشته تشکیل می‌دادند و زمانی جمعیتشان به حدود ۱٬۰۰۰ نفر می‌رسید و پیشه بیشتر آنها پارچه‌فروشی و پزشکی بود. کلیمیان در آغاز از مناطق پیرامونی شهر اراک مانند سنجان و دیگر شهرها به این شهر مهاجرت کردند. هم اکنون همه یهودیان اراک از این شهر مهاجرت کرده‌اند.
کشاورزی و دامپروری
شهر اراک با اینکه به عنوان یک شهر صنعتی شناخته شده است، از نظر کشاورزی دارای پتانسیل‌های قابل توجهی است. حدود ۱۱۸٬۵۰۰ هکتار زمین قابل کشت در شهرستان وجود دارد که سالانه حدود ۴۰۲،۴۹۲ تن محصولات دامی، زراعی و باغی از آن برداشت می‌شود. از عمده‌ترین محصولات کشاورزی می‌توان به گندم، جو، علوفه دام، چغندرقند، سیب زمینی، انگور، هلو، سیب، گردو و بادام اشاره کرد. همچنین در بخش دامداری، ۱۲۸ واحد مرغداری، ۱۱۲ واحد گاوداری شیری، ۴۱۶ واحد گوساله پرواری، ۹ ایستگاه جمع‌آوری شیر فعالیت دارند.
صنعت و اقتصاد
وجود کارخانه‌ها و صنایع مختلف در محدوده شهرستان اراک از سویی و مرکزیت استان از سویی دیگرباعث جذب فعالیتهای صنعتی وخدماتی در اراک شده است. از صنایع دستی عمده آن فرشبافی است که فرش ساروق اراک در این مورد از شهرت خاصی برخوردار است.
اراک یکی از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود. این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰ درصد تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگترین معدن سدیم سولفات کشور لقب پایتخت صنعتی ایران را به خود اختصاص داده‌است و به همین دلیل یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران است.
نخستین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)، نخستین و بزرگترین کارخانه واگن سازی و لوکوموتیوسازی کشور (واگن پارس)، نخستین کارخانه کمباین‌سازی کشور (کمباین‌سازی ایران)، بزرگترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)، نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا و نخستین مدرسه خورشیدی کشور در این شهر قرار دارند. همچنین این شهر به دلیل پایان طرح‌های گازرسانی به عنوان نخستین مرکز استان سبز کشور شناخته شده‌است.
به خاطر وجود صنایع مختلف و مادر در اراک این شهر را پایتخت صنعتی ایران می‌نامند.
جاذبه های سیاحتی:
۱- مجموعه تاریخی بازار اراک:
مجموعه تاریخی بازار اراک از بناهای اولیه شهر اراک است که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار تأسیس گردیده است. در این مجموعه کلیه امکانات رفاهی از قبیل مسجد، مدرسه و آب انبار احداث گردیده است. بازار اراک در دو محور شمالی جنوبی و شرقی و غربی به طور مستقیم و عمود بر هم در مرکز بافت چهارخانه اولیه شهر قرار دارد. در چهار طرف بازار؛ چهار دروازه بوده که همگی در طول زمان و گسترش شهر از بین رفته‌اند.
۲- بنای تاریخی حمام چهارفصل:
این بنا مربوط به دوران قاجاریه است و از آثار ارزشمند و بسیار زیبای منطقه محسوب می‌شود. این حمام دارای سه سمت بوده: حمام مردانه، زنانه و حمام اقلیتهای مذهبی. این حمام چند متر از سطح خیابان پائین‌تر است. رختکن حمام با کاشیهای زیبای هفت رنگ تزئین شده است. در حال حاضر این حمام به عنوان گنجینه چهارفصل مورد بازدید علاقمندان قرار می‌گیرد.
۳- بنای تاریخی مدرسه سپهدار:
این مدرسه از بناهای اولیه شهر است که در دوران فتحعلی‌شاه قاجار همزمان با شهر سلطان‌آباد (اراک) به وسیله یوسف‌خان سپهدار ساخته شده است. سبک بنا تا حدودی از سبک مدارس دوره صفویه اقتباس شده، اما کاشیکاری‌ها ویژه دوره قاجاریه است. این بنا دارای مسجد، آب انبار و صحنی نسبتاً وسیع با حوضی سنگی در وسط آن است.
۴- بنای تاریخی پیرمراد آباد:
در روستای مرادآباد در ۱۴ کیلومتری شمال شرقی شهر اراک بقعه‌ای به نام پیرمراد آباد وجود دارد. بنا بر اعتقاد عامه مردم دستور ساخت این بقعه را شاهپور ذوالکتاف داده است که بعدها این بنا از بین می‌رود، لیکن در دوره سلجوقی بقعه‌ای مجدد بنا می‌گردد.
۵- مرقد شاهزاده محمد عابد:
این امامزاده یکی از بناهای مذهبی و مهم منطقه است که در ۱۲ کیلومتری شمال شهر اراک و در مجاورت روستای مشهد میقان واقع شده است. این امامزاده، مرقد شاهزاده محمدعابد فرزند امام موسی کاظم (ع) و از بناهای دوره صفویه است.
۶- آتشکده برزوی راهگرد:
این آتشکده تاریخی در روستای راهگرد در ۶۵ کیلومتری شمال شرقی اراک واقع است و قدمت آن مربوط به دوران ساسانی است و نمای آن از آجر و سنگ می‌باشد.
۷- بنای تاریخی کاروانسرا:
این بنا مربوط به دوران صفویه است که در مشک‌آباد و در فاصله۴۰کیلومتری شرق اراک، نزدیک روستای انجدان و امان‌آباد قرار دارد. این کاروانسرای مربع شکل؛ در مسیر اصفهان به غرب ایران ساخته شده است.
۸- امامزاده ابراهیم:
این امامزاده در روستای مشهد الکوبه در۴۵کیلومتری شمال شهر اراک واقع شده است و از بناهای دوره صفویه محسوب می‌شود.
۹- امامزاده حوا خاتون:
این امامزاده در روستای موت آباد در ۱۵ کیلومتری شمال شهر اراک قرارگرفته که از سه بنای مجزا تشکیل شده است. تاریخ این امامزاده مربوط به قرن پنجم هجری قمری است.
۱۰- قلعه حاج وکیل
این قلعه یکی از بناهای دوره قاجار است که در قدیم یکی از کارگاه‌های بزرگ فرشبافی کمپانی زیگلر و کنسولگری انگلیس در اراک بود.
ارگ حکومتی اراک، کاروانسرای شاه عباسی، خانه حاج آقا محسن عراقی و خانه خاکباز از دیگر آثار تاریخی شهر می‌باشند. امامزاده عبدالله و آمنه خاتون و مقبره آقا نورالدین عراقی از جمله بناهای مذهبی اراک هستند.
جاذبه‌های طبیعی:
تفرجگاه:
جریان سرچشمه‌های قره‌چای (رودخانه شراء و مهاجران) در غرب شهرستان اراک به علاوه وجود مناطق سرسبز در حواشی این رودخانه و همچنین اقلیم کوهستانی و نقاط مرتفع جهت کوهنوردی، این قسمت از شهرستان اراک را از سایر مناطق جدا نموده است.
چشمه‌ها:
چشمه چپقلی:
این چشمه در دامنه شمالی ارتفاعات بلند و رفیع «باغ برآفتاب» در جنوب سه راهی اراک-ملایر-شازند قرار گرفته است. این چشمه در بالای دره‌ای بسیار زیبا واقع شده است. آب و هوای پاک و لطیف کوه و چشمه جوشان با آب بسیار خنک و گوارا با خواص درمانی باعث جذب عده‌ای از علاقمندان طبیعت شده است. در محل مظهر چشمه، محوطه‌ای وجود دارد که به صورت تراس‌بندی شده درآمده و درآن درختانی ملاحظه می‌گردد.
چشمه کیخسرو (سراب حک):
این سراب یا چشمه بسیار بزرگ در دشت کزاز و در دامنه کوه راسوند قرار دارد سرسبزی و طبیعت زیبای آن بسیار جلب توجه می‌کند.
غارها:
شهرستان اراک به خاطر گسترش سازنده‌های آهکی و دولومیتی، محل تشکیل غارهای بسیاری بوده است که در ذیل به شرح آن می‌پردازیم:
غار سفیدخانی:
این غار در ۱۸ کیلومتری جنوب شهرستان اراک در کوه سفیدخانی واقع شده است. در دامنه این رشته کوه چشمه‌های آب فراوانی وجود دارد که معروفترین آنها چشمه چپقلی است. از زیبایی‌های غار «وجود دودکش جن» است که در دهانه غار به صورت تنوره دیده می‌شود. همچنین وجود یک چاله بزرگ آب و ستونهای استالاکتیتی فراوان و زیبا از دیگر جاذبه‌های غار سفیدخانی است.
غار انجدان:
انجدان در۴۰ کیلومتری جنوب شرقی اراک در دامنه کوه چشمه، بین خمین، اراک و محلات واقع شده است که به علت غارهای معروف و آثار باستانی شهرت پیدا کرده است.
غار آسیلی:
در مغرب انجدان قرار داشته، در آن حوضچه‌هایی قراردارد که دیواره‌های آن یکپارچه از مواد آهکی و بلورهای منشوری استالاتیکی پوشیده شده است.
دریاچه یا کویر میقان:
دریاچه یا کویر میقان در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد، مساحت آن در حدود ۱۰۰ تا ۱۱۰ کیلومتر مربع متغیر است و حدود ۱۶۵۵ متر از سطح دریا ارتفاع دارد وآب دریاچه شور است. دریاچه از لحاظ آب وهوایی دارای زمستانهای معتدل است. همین ویژگی سبب شده است که در پاییز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان به ویژه پرندگان مهاجر باشد.
منطقه نمونه گردشگری تخت سادات (باغ‌های کرهرود و سنجان):
یکی از جاذبه‌های طبیعی با وسعت ۱۰۰ هکتار و در نزدیکی منطقه کرهرود و سنجان است. از جاذبه‌های منطقه وجود چشمه، باغ‌های میوه و آرامگاه سادات کرهرود است.
منطقه تفرجگاهی سرخ‌کوه (کوه سرخه):
از جمله مکان‌های تفرجگاهی شهر اراک و در مجاورت منطقه نمونه گردشگری دره گردو است.
منطقه نمونه گردشگری دره گردو:
این منطقه با وسعت ۱۰۰ هکتار در جنوب شهر اراک قرار دارد و از آب و هوای مناسب و طبیعت بکر برخوردار است. این منطقه در سال ۱۳۸۵ توسط هیأت دولت به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب شد.
سوغات شهرستان:
فتیر، شیرمال، کسمه، کماج، جوزغند، شیره انگور، کف لمه، رب انار، حلوا ارده، عسل، فرش دستباف، باسلق، کشمش سبز، گوش فیل ، انگور، ترخینه و صابون محلی از ره‌آوردهای اراک است.
از جمله مشاهیر و مفاخر شهر اراک می‌توان به:
آقا ضیاءالدین عراقی فقیه، اصولی، مجتهد شیعی
محمود صناعی شاعر، مترجم، روانکاو و نظریه‌پرداز مباحث تربیتی و روان‌شناسی
محمدمهدی فولادوند استاد الهیات دانشگاه تهران و از مترجمان قرآن و نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه به زبان فارسی
آیت‌الله حاج شیخ محمدعلی اراکی فقیه، مرجع تقلید شیعه
مصطفی‌قلی بیات (صمصام الملک) سیاستمدار و از بنیانگذاران کشاورزی نوین ایران و موسس دانشکده کشاورزی کرج بود. او نخستین دبیرستان پسرانه اراک را تاسیس کرد که صمصامیه نام گرفت.
مرتضی قلی بیات (سهام‌السلطان) سیاستمدار و چند دوره نخست‌وزیر ایران.
حاجی آقا محسن مجتهد عراقی، از مجتهدین دوره قاجار
آقا نورالدین عراقی، از روحانیون پرنفوذ دوران مشروطه
حبیب‌الله ذوالفنون، مفسر قرآن، ریاضی‌دان و تقویم‌نگار
فرهنگ
آداب و رسوم
از آنجا که شهر اراک سابقه تاریخی چندانی نداشته، فرهنگ مردم شهر متاثر از فرهنگ‌های مختلط است. این فرهنگ بیشتر از باورهای فولکلوریک با جنبه مذهبی یا اجتماعی شکل گرفته است. از جمله مراسم سنتی که در گذشته در اراک رواج داشته مراسم جشن کوسه ناقلدی و رشکی و ماسی را می‌توان نام برد.
سینما
نخستین سینمای اراک با نام آریان در سال ۱۳۱۰ در اراک شروع به کار کرد. مؤسس سینما «ایرمانوف»، یکی از مهاجرین روس بود و تا سال ۱۳۱۴ در شهر فعالیت می‌کرد. امروزه بزرگترین سینمای کشور با نام «سینما استقلال»، در شهر اراک قرار دارد. این سینما که ظرفیت مناسب آن به بیش از ۹۰۰ صندلی می‌رسد، پس از هشت سال تعطیلی، به مرکز فرهنگی، هنری و سینمایی تبدیل شده‌است. علاوه بر سینما استقلال، این شهر دارای ۳ سینمای دیگر است که از میان آنها دو سینمای «فرهنگ» و «عصرجدید» فعال هستند و سینمای شهرصنعتی تعطیل شده‌است. سینما فرهنگ یکی از سه سینمای فعال اراک، قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد.
کتابخانه
نخستین کتابخانه عمومی در شهر اراک در سال ۱۳۲۲ قمری و به همت جمعی از بزرگان اراک در این شهر تأسیس شد. پس از آن، در سال ۱۳۱۳ خورشیدی کتابخانه‌ای عمومی توسط مرحوم حسین دها در منزل شخصی او دایر گردید. کتابخانه شماره ۱، کتابخانه شهید زراستوند، کتابخانه میرجعفری، کتابخانه آیت‌الله اراکی، کتابخانه دکتر حصیبی، کتابخانه استاد دهگان، کتابخانه ولیعصر، کتابخانه سنجان و کتابخانه امام خمینی کرهرود و کتابخانه دکتر خزائلی (نابینایان) از جمله کتابخانه‌های مهم شهر هستند.
کتاب‌فروشی عقلایی از قدیمی‌ترین کتاب‌فروشی‌های اراک می‌باشد.
نشریه‌ها
نخستین روزنامه اراک به نام روزنامه اتفاق در سال ۱۲۸۶ منتشر شد. پس از آن روزنامه رنجبر با چاپ سنگی در سال ۱۲۸۹ توسط شیخ علی نخستین که یک مشروطه‌خواه بود انتشار یافت. در سال ۱۳۱۰ خورشیدی روزنامه نقش ایران به مدیریت آقای مکی انتشار یافت. هم اکنون در اراک و استان مرکزی دو روزنامه، ۱۱ هفته‌نامه و ۷ ماه‌نامه منتشر می‌شود. روزنامه‌هایی مانند روزنامه سرچشمه، روزنامه نوید، هفته‌نامه‌های سماع قلم، عطریاس، شهاب، لاله سرخ، آوای خمین، راوی، شمس استان مرکزی، صبح خمین، نامه امیر، مجنون، آرمان جوان، چشم براه، گل یاس، مدینه گفتگو، دو هفته نامه یاقوت سرخ ساوه و ماهنامه‌هایی چون گلهای ساوه، عهد جاوید، وهم سبز، آشتیان، بصیرت، راه دانش و صحیفه پاکدلان در استان مرکزی یا اراک منتشر می‌شوند.
فرودگاه
اراک دارای یک فرودگاه بین‌المللی می‌باشد. تا قبل از اجرا شدن پروژه تطویل باند، این فرودگاه تنها ویژه پروازهای داخلی و هواپیماهای متوسط و ترابری و نظامی بود و امکان نشستن هواپیماهای پهن پیکر در آن وجود نداشت. در سال ۱۳۹۲ با اجرای کامل طرح توسعه فرودگاه اراک در بخش تطویل، توسعه و مقاوم‌سازی باند، امکان پذیرش هواپیما تا رده ایرباس در فرودگاه اراک فراهم شد.
راه‌آهن
اراک از دیرباز در مسیر راه‌آهن سراسری شمال به جنوب ایران قرار داشته و راه‌آهن نقش مهمی را در رونق همه جانبه شهر اراک داشته است. محدوده حفاظتی اداره کل راه‌آهن اراک از ایستگاه ساقه در استان قم شروع شده و از یک سو تا ایستگاه مومن‌آباد در استان لرستان و از سوی دیگر تا ایستگاه ملایر در استان همدان را تحت پوشش خود قرار داده‌است.
پروژه راه‌آهن غرب کشور نیز از اراک شروع شده‌است و شهرهای نهاوند و ملایر از استان همدان را به شبکه ریلی متصل می‌کند. ادامه این مسیر ریلی در استان کرمانشاه از شهرهای صحنه، کرمانشاه و اسلام‌آباد غرب عبور کرده و در مرز خسروی به کشور عراق وصل می‌شود. افتتاح راه‌آهن اراک – ملایر، گام بلندی در توسعه ترانزیت از کشور خواهد داشت. راه‌آهن اراک- ملایر به طول ۹۰ کیلومتر در مهر سال ۱۳۹۰ افتتاح شده است که بخشی از پروژه راه‌آهن غرب کشور به شمار می‌رود. همچنین راه‌آهن اراک – اصفهان از پروژه‌های دیگری است که عملیات مطالعه و احداث آن آغاز شده است. احداث قطار محلی اراک – مهاجران که در شورای مسکن استان مرکزی در فروردین سال ۱۳۹۰ تصویب گردیده است، از جمله مصوبات بخش ترابری ریلی اراک بوده‌است.
پایانه مسافربری
اراک دارای سه پایانه به سراسر کشور و استان مرکزی می‌باشد:
مرکزی: که در مجاورت هتل ۵ ستاره امیرکبیر قرار دارد.
شمال: که واقع در شمال شهر و در مجاورت میدان امیرکبیر است.
جنوب (غدیر):که واقع در جنوب غربی شهر و در مجاورت میدان بسیج است.
آموزش
نخستین مدرسه به سبک نوین در اراک را صمصام‌الملک بیات به نام مدرسه صمصامی و در سال ۱۳۲۱ قمری تأسیس کرد که سومین مدرسه نوین ایران بود. دومین مدرسه، منتصریه نام داشت که در سال ۱۳۲۵ قمری و به دست منتصرالدوله (حاکم وقت) تأسیس شد. سهام السلطان نیز سومین مدرسه شهر به نام سهامیه را بنیان نهاد. اولین مدرسه دخترانه بنام شمس المخدرات در سال ۱۳۳۲ قمری افتتاح شد. در سال ۱۲۸۶ خورشیدی، ارامنه مقیم اراک مدرسه شرف ارامنه را تأسیس کردند.
آموزش عالی
در مهرماه سال ۱۳۵۰ تعدادی از اساتید دانشگاه تهران و دانشسرای عالی سابق مقدمات تاسیس یک موسسه آموزش عالی خصوصی را به عنوان نخستین مرکز آموزش عالی در استان مرکزی با نام مدرسه عالی مرجان، در شهر اراک فراهم نمودند. مدرسه عالی مرجان ابتدا برای چهار رشته فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، و زبان و ادبیات فارسی تعداد ۲۴۰ نفر دانشجو پذیرفت. این موسسه در اواخر سال ۱۳۵۱ با نام مدرسه عالی علوم اراک وابسته به دانشگاه تربیت معلم تهران و با مدیریت دولتی به فعالیت خود ادامه داد. در سال ۱۳۵۴ که کلیه مؤسسات آموزش عالی به صورت خصوصی اداره می‌شدند به دولت واگذار شدند، این مدرسه هم دولتی شد.
مراکز آموزش عالی
دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در اراک، این شهر را به یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور تبدیل کرده‌است که از آن میان می‌توان به دانشگاه اراک، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه صنعتی اراک، دانشگاه آزاد اسلامی اراک اشاره کرد. دانشگاه اراک، به عنوان دانشگاه جامع و مادر استان مرکزی و سیاستگذار طرح آموزش عالی در استان مرکزی می‌باشد. پس از دانشگاه اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک با اجرای دو فاز شهرک دانشگاهی – تحقیقاتی بزرگترین شهرک دانشگاهی را در مرکز کشور در اختیار دارد.
مدارس علوم دینی
اولین مدرسه علوم دینی در اراک مدرسه سپهدار بود که توسط یوسف‌خان گرجی میان سال‌های ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۱ قمری ساخته شد. پس از گذشت ۹۰ سال از احداث مدرسه سپهدار، میان سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰، مدرسه و مسجد حاج محمدابراهیم خوانساری در محله عباس‌آباد تاسیس گردید. سومین مدرسه علوم دینی در اراک نیز میان سال‌های ۱۳۱۸ تا۱۳۲۰، مدرسه آقا ضیاالدین به دست مرحوم حاجحسین ملکالتجار تبریزی ساخته شد. چون مرحوم آقا ضیاءالدین در مسجد این مدرسه امام جماعت بود، این مدرسه و مسجد به مدرسه و مسجد آقاضیاءالدین معروف شده است.
صنایع دستی
از صنایع دستی شهر اراک می‌توان به دستبافت‌های سنتی (قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم بافی)، رودوزیهای سنتی، آثار چوبی (منبت و کنده‌کاری روی چوب، معرق‌کاری، پیکرتراشی، خراطی، ساخت و سازهای سنتی، مشبک و گره‌چینی چوب)، سفالگری، کتابت و نگارگری (طراحی سنتی، نقاشی ایرانی، گل و مرغ، تذهیب و تشعیر، خوشنویسی، کتیبه نویسی)، آثار فلزی (مسگری، قلم‌زنی، سفیدگری، چلنگری، مشبک فلز، ملیله طلا و نقره)، ساخت پاپوش سنتی(گیوه‌دوزی و گیوه‌بافی)، آرایه‌های معماری (گچ‌بری سنتی، آینه‌کاری…) و تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی اشاره کرد.
صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، سربند و ساروق شهرت جهانی داشته‌اند. صنعت قالی‌بافی از آغاز بنیان گذاشتن این شهر توسط یوسف‌خان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر قرار گرفت. قالی در اراک به گفته سیسیل ادوارز زمانی از اهمیت و اعتبار و فراوانی برخوردار بود و رقیب قالی کرمان بود. از انواع قالی مشهور اراک می‌توان به قالی ساروق اراک اشاره نمود که از لحاظ استحکام و نقشه‌های منحصر به‌فرد و نوع خامه (پشم) استفاده شده، شهرت جهانی دارد. اراک به عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ باقی‌ماند.
غذاهای محلی
ته تالی، آبگوشت کشک، آبگوشت دوغ‌دار (دوگوله دودار)، آش جودوغ، آش خیار، پتله پلو، آش مصطفی، شفته، آش جودوغ، آش بی‌بی سه‌شنبه، آش مصطفی
